رابطه هوش هیجانی و جهتگیری دینی با اضطراب مرگ در کارکنان مرد بازنشستهی شرکت صنایع فوالد خوزستان شهر اهواز

Transcript

1 فصلنامه فرهنگ مشاوره و رواندرمانی دانشگاه عالمه طباطبائی سال نهم شماره 33 بهار 79 ص 77 تا 119 Quarterly of Counseling Culture and Psychotherapy Allameh Tabataba i University Vol. 9, No. 33, Spring 8102 رابطه هوش هیجانی و جهتگیری دینی با اضطراب مرگ در کارکنان مرد بازنشستهی شرکت صنایع فوالد خوزستان شهر اهواز سیروس عالی پور بیرگانی سید مولود ساالری پور غالمحسین مکتبی تاریخ ارسال: 99/9/51 تاریخ پذیرش: 99/51/51 چکیده عوامل متعددی میتواند بر سطح اضطراب مرگ تأثیر بگذارند. برخی از مطالعات نقش هوش هیجانی و جهتگیری دینی را در اضطراب مرگ نشان دادهاند. هدف از پژوهش حاضر بررسی رابطه بین هوش هیجانی و جهتگیری دینی با اضطراب مرگ بود. جامعه آماری پژوهش شامل تمامی کارکنان مرد بازنشسته شرکت صنایع فوالد خوزستان بود که تعداد 033 نفر از آنها از طریق روش نمونهگیری تصادفی ساده انتخاب شدند. همه شرکتکنندگان پرسشنامههای هوش هیجانی و جهتگیری دینی و مقیاس اضطراب مرگ را تکمیل نمودند. جهت تجزیهوتحلیل دادهها از روشهای آماری ضریب همبستگی پیرسون و رگرسیون چند متغیری در سطح آلفای 3/35 استفاده شد. یافتهها نشان دادند که هوش هیجانی و جهتگیری دینی با اضطراب مرگ همبستگی منفی و معنیداری دارند. همچنین نتایج حاصل از تحلیل رگرسیون گامبهگام نشان داد که سه متغیر جهتگیری مذهبی درونی ارزیابی و ابراز هیجان و تنظیم هیجان از بین متغیرهای پیشبین توانستند اضطراب مرگ را پیشبینی کنند و درمجموع متغیرهای پیشبین 00/9 درصد از واریانس اضطراب مرگ را تبیین میکنند. نتایج مطالعه حاضر نشان داد با توجه به سنی که افراد بازنشسته در آن قرار دارند افزایش هوش هیجانی افراد و افزایش باورهای دینی و سالمت معنوی افراد میتواند سطح اضطراب مرگ قشر بازنشسته را کاهش دهد. استفاده از معنویت میتواند یکی از راهکارهای مقابلهای در افراد بازنشسته باشد. واژههای کلیدی: اضطراب مرگ جهتگیری دینی هوش هیجانی 0. دانشجوی کارشناسی ارشد روانشناسی تربیتی دانشگاه شهید چمران اهواز mortezagholizadeh050@yahoo.com maktabi@gmail.com دانشیار گروه روانشناسی تربیتی دانشگاه شهید چمران اهواز دانشیار گروه روانشناسی تربیتی دانشگاه شهید چمران اهواز alipour@gmail.com

2 فصلنامة فرهنگ مشاوره و روان درمانی سال نهم شمارة 33 بهار مقدمه انسان از بدو به دنیا آمدن در هر یک از مراحل زندگی ویژگیها و خصوصیاتی منحصربهفرد دارد. بهعبارتدیگر فرد در فرایند رشد جسمانی روانی و اجتماعی خود مراحلی را میگذراند که با هم تمایز و تباین دارند. مرحلهی کودکی زمان قیلوقال و بازی و نشاط مرحلهی جوانی دورهی استقاللجویی مرحلهی جوانی با اشتغال به کار بهعنوان فردی سودمند برای خود و جامعه و شناخته شدن فرد بهعنوان یک بزرگسال ارزیابی میشود و درنهایت 5 مرحلهی پیری و بازنشستگی که دورهی فرزانگی و هدایتگری است )بزرگمهری بوذرجمهری گلپرور و نوری 5019(. اگر حیات زندگی انسان را به سه دورهی قبل از اشتغال اشتغال و پس از اشتغال تقسیمبندی نمای م ی بازنشستگی به دورهی پس از اشتغال تعلق دارد که وی را از قیدوبندهای اداری و ضوابط و مقررات خشک سازمانی رها میکند و دورهی جدید و متفاوتی را برای فرد به ارمغان میآورد. )بشلیده هاشمی و بهارلو 5091(. در تمام دنیا بازنشستگی امری ضروری و حیاتی برای بشر و پر از اضطراب نگرانی و فشار تلقی میشود و کارشناسان مختلف این پدیده را از منظرهای مختلف پزشکی بهداشتی روانشناسی جامعهشناسی و اشتغال موردبررسی قرار میدهند. دوران بازنشستگی معموال با شروع سالمندی همراه است. )روشنی و نادری 1355(. 1 سالمندی دوران حساسی از زندگی بشر است و توجه به مسائل و نیازهای این دوره یک ضرورت اجتماعی محسوب میشود. با در نظر داشتن نیازهای خاص این دوران توجه به رفتارهای ارتقاء دهنده سالمت در سالمندان نیز امر بسیار مهمی است که عمدتا مورد غفلت قرار میگیرد. این در حالی است که سالم پیر شدن حق همه افراد بشر است و این امر بر اهمیت پدیده سالمندی و پیشگیری از مشکالت آن میافزاید )جهانگیری 5099(. بر طبق ارزیا یب ه یا اتحادیه اروپا نسبت جمعیت باالی 93 سال اروپا از 11 درصد در سال 1333 به 03 درصد در سال 1311 و 03 درصد در سال 1313 خواهد رسید )ریدل-هلر بوس و آنجرمایر 1339(. 0 در ایران نیز 0. retirement 8. Roshani & Naderi 3. Riedel-Heller, Busse & Angermeyer

3 111 رابطه هوش هیجانی و جهت گیری دینی با اضطراب مرگ در... بررسیها و شاخصهای آماری حاکی از رشد پرشتاب سالمندی است پیشبینی میشود در سال 5353 در کشور انفجار سالمندی رخ دهد بهطوریکه 11 الی 03 درصد جمعیت باالی 13 سال قرار خواهد گرفت )علی احمدی و آشتیانی 5090(. طبق گزارش سازمان بهداشت جهانی با توجه به افزایش شاخص امید به زندگی در ایران میتوان حدس زد که آمار سالمندان ایرانی نیز رو به افزایش است و ما در آینده در برابر مسائل جدی درباره سالمندان و حل مشکالت آنها قرار خواهیم گرفت. افزایش سن از دست دادن عزیزان بهویژه همسر دوری از فرزندان ابتال به بیماریه یا جسمی مزمن مصرف داروهای مختلف افت قوای شناختی عوامل طبیعی همگی از عواملی هستند که فرد سالمند را مستعد ابتال به افسردگی و اضطراب میکنند )دجونگ گیرولد ون تیلبورگ و فریدمن 1359( 5 اضطراب مرگ از ویژگیه یا دیگران است )استانکلیف ویس مشترک سالمندان و به معنای هراس از مرگ خود و رید جاتلز و کالیتون (. مرگ واقعیتی اجتنابناپذیر است و هر شخصی ممکن است نسبت به آن برداشت و واکنش منحصربهفردی انسانها از بسیاری برای آن ابهام از پر ماهیت خاطر به مرگ باشد. داشته بهصورت تهدیدآمیز جلوه میکند )هنری و پاتریک 1353(. 0 آگاهی از مرگ غیرقابل گریز بوده و اضطراب همراه آن به رفتارهای گوناگون منجر میشود. بهعبارتدیگر وقتی مردم با اضطراب مرگ روبهرو میشوند واکنشهای متفاوتی از خود نشان میدهند )گریونستین و بلوئمک 1359(. 3 اضطراب مرگ یک اضطراب واقعی و یکی از مهمترین مؤلفهها در سالمت روانی بهویژه سالمندان است )دهقان شریعتمدار و کالنتر هرمزی 5093(. ازجمله مفاهیم مرتبط با اضطراب مرگ میتوان به مذهب و دین اشاره کرد. جهتگیری دینی بهمنزلهی مرجعیت بخشیدن به ساختار روابط و مناسبات انسان در تمامی ابعاد آن در پرتو رابطهی انسان با خدا تعریف شده است )بهرامی و رمضانیفرانی 5013(. همچنین باور دینی یا بعد اعتقادی است که خود مشتمل بر ایدهها و نگرشهایی است که انتظار میرود پیروان 0. De Jong Gierveld, Van Tilburg & Friedman 8. Stancliffe, Wiese, Read & Clayton 3. Henrie & Patrick 4. Grevenstein & Bluemke

4 فصلنامة فرهنگ مشاوره و روان درمانی سال نهم شمارة 33 بهار یک آیین به آن اعتقاد دارند مثل اعتقاد به خدا بهشت و دوزخ )لهساییزاده آذرگون و مرادی 5011(. دین حقیقتی است که در همهی جنبهها و ابعاد گوناگون زندگی انسان حضور جدی و قابلتوجهی دارد. تحقیق در باب دین یا دینپژوهی نیز عرصهها و شاخههای متعددی یافته است بهگونهای که رشتههای علمی بسیاری در زمینههای مختلف معارف بشری تدوین و تکوین پیدا کردهاند که در این میان میتوان به روانشناسی دینی یا روانشناس 1 و جهتگیری دینی 5 درباره جهتگیری مذهبی درونی دین اشاره کرد. دیدگاه الپورت 0 به دین تأثیر ماندنی و قوی در روانشناسی مذهب گذاشته است. جهتگیری دینی بیرونی درونی برای تعریف و متمایز نمودن افرادی بکار میبرند که حقیقتا و خالصانه تسلیم نوعی عقیده و ایمان به چیزی هستند. شخص با جهتگیری دینی درونی با مذهبش زندگی میکند تعصب کمتری دارد و از آموزشه یا دینی برای آگاهی از تعامله یا روزمره خود با دیگران استفاده میکند. جهتگیری دینی بیرونی درواقع مذهب افرادی را نشان میدهد که از ایمان و عقیده مذهبیشان برای رفع نیازها و منافع شخصیشان استفاده میکنند. درواقع دین )1339( 1 وسیلهای برای اهداف خودخواهانه آنها است )ون 1353(. 3 آردلت و کوئینگ معتقدند که جهتگیری دینی درونی به میزان زیادی با پذیرش مرگ همبستگی دارد جهتگیری دینی بیرونی به میزان زیادی با اضطراب مرگ همبستگی دارد. پژوهش دلمن و )1353( 9 حاکی از آن بود که بین مذهبی بودن و اضطراب مرگ ارتباط مثبتی وجود دوبس دارد. در پژوهشی دیگر نتایج ون )1351( نشان داد جهتگیری مذهبی درونی با باور به زندگی پس از مرگ ارتباط داشته و افرادی که گرایش به جهتگیری مذهبی بیرونی دارند از اضطراب مرگ باالتری برخوردارند. پژوهشهای دیگر نیز رابطه بین اضطراب مرگ و مذهب مثبت را معنیدار گزارش کردند )دوف و هونگ 5991( Alport 8. internal religious orientation 3. ixternal religious orientation 4. Wen 5. Ardelt & Koenig 6. Daaleman & Dobbs 7. Duff & Hong

5 113 رابطه هوش هیجانی و جهت گیری دینی با اضطراب مرگ در... 5 نیز ازجمله عواملی است که میتواند بهعنوان تعدیلکننده اضطراب مرگ هوش هیجانی باشد )بوساری اسپونزا و سانهوئزا 1351(. 0 هوش هیجانی بهعنوان یک فرایند اطالعاتی هیجانی که شامل درک درست هیجانات خود و دیگران بیان درست هیجان و نظم سازگارانه هیجان در جهت افزایش مطلوبیت زندگی است تعریف میشود )تسائوسیس و نیکوال 1331(. 3 درواقع هوش هیجانی شامل مجموعهای از هیجانات دانش اجتماعی و توانمندیهایی است که به ما کمک میکند تا بتوانیم در برابر عوامل و فشارهای محیطی پاسخی مناسب ارائه دهیم همچنین سبب عملکرد بهتر ما در حیطه خودآگاهی آگاهی اجتماعی مدیریت رابطه و خود مدیریتی میشود )چو 1353(. 1 اوستین فارلی بالک و )1337( 9 هوش هیجانی را ترکیبی از ظرفیتهای درون فردی و بین فردی میدانند که مور برای افراد دارای هوش هیجانی باال سودمند است. هوش هیجانی عامل مهمی در تعیین موفقیتهای زندگی و سالمت روانی است زیرا بر توانایی افراد برای مقابلهی مؤثر با فشارها 1 و تضادهای محیطی تأثیر میگذارد )سالسکی و کارترایت 1331(. 7 مایر سالووی و کارسو و 53 )1333( هوش هیجانی رو شامل سه مؤلفهی ارزیابی و ابراز هیجان 9 تنظیم هیجان میداند. ارزیابی و ابراز هیجان عبارت است از توانایی تشخیص و 55 بهرهبرداری از هیجان فهم هیجانات خویشتن و سایر افراد. ادراک هیجان دربرگیرندهی ثبت رمزگشایی و توجه به پیامهای هیجانی است. تنظیم هیجان به معنی توانایی مواجهه سازگار با هیجانهای مخالف یا منفی با استفاده از شیوههای خودتنظیمی است. بهرهبرداری از هیجان شامل توانایی استفاده از اطالعات هیجانی در تفکر علل و مسئله گشایی برای بهبودی فرآیندهای شناختی و 0. emotional intelligence 8. Busari 3. Espinoza & Sanhueza 4. Tsaousis & Nikolaou 5. Cho 6. Austin, Farrelly, Black & Moore 7. Slaski & Cartwright 2. Mayer, Salovey & Caruso 9. appraisal and expression of emotion 01. emotion regulation 00. exploitation of emotion

6 فصلنامة فرهنگ مشاوره و روان درمانی سال نهم شمارة 33 بهار پردازش شناختی هیجان است )مایر و همکاران 1333(. گلمن 5 و سالووی ) 5997 به نقل از مهانیان خامنه برجعلی و سلیمیزاده 5011( معتقدند هوش هیجانی باال میتواند کیفیت عمومی زندگی و موفقیتهای شخصی و اجتماعی افراد را ارتقاء دهد. با توجه به اینکه انسان یک موجود اجتماعی است پس نیرویی که انسان را به زندگی جمعی فرامیخواند و همان اهداف و انگیزههایی که پذیرش زندگی را برای وی تسهیل مینماید آدمی را به برنامهریزی و شکل دادن به روابط بین اعضای جامعه دعوت میکند تا نیل به آن اهداف ممکن گردد. این برنامهریزی فراگیر و روابط اجتماعی گسترده و شیوههای مؤثر کنار آمدن با چالشهای زندگی و روانی سالمندان باعث میشود فرد سالمند اضطراب مرگ کمتری را تجربه نماید )شورچی کلنگدری ثابت و مهارج 5091(. بودنر شرینا )1351( 1 برگمن و کوهن فریدل در پژوهش خود تحت عنوان نگرانی در مورد پیری و اضطراب مرگ: نقش عوامل احساسی و تنظیم هیجانی به این نتیجه رسیدند که اضطراب مرگ توسط تنظیم هیجانی تعدیل میشود و افرادی که اثرات منفی بر سالمت روان و نگرانی از پیری و مرگ بیشتری در افرادی که مکانیسم تسهیل هیجانها و عواطف سطح پایینتری دارند گزارش شده بود. افزون بر این اسپینوزا و سازهوئنزا )1351( در پژوهش خود تحت عنوان اضطراب و ترس از مرگ با هوش هیجانی به این نتیجه رسیدند که همبستگی منفی بسیار باالیی بین تنظیم هیجان و ادراک مثبت به خود با اضطراب مرگ وجود دارد. درنتیجه سطح باالی هوش هیجانی با ترس از مرگ کمتری در ارتباط است. همچنین در این پژوهش نمره باالتر ترس از مرگ برای زنان یافت ) ( 0 در پژوهش خود شد. بهعالوه آرادیال هررو توماس سابادو و گومز بنیتو نشان دادند که بین اضطراب از مرگ و ابعاد هوش هیجانی )ارزیابی و ابراز هیجان تنظیم هیجان و بهرهبرداری از هیجان( رابطه منفی معنیدار وجود دارد. درنهایت باید گفت رشد روزافزون سالمندان که به اعتقاد برخی ناظران بهعنوان بزرگترین منبع طبیعی گاه مورد غفلت قرار میگیرند و با توجه به سالمندی بهعنوان برههای از زندگی که یا در حال سپری 0. Goalman 8. Bodnera Shrirab Bergmanb & Cohen-Fridel 3. Aradilla-Herrero & Gómez-Benito

7 111 رابطه هوش هیجانی و جهت گیری دینی با اضطراب مرگ در... کردن آن هستیم و یا در آینده سپری خواهیم کرد و با توجه به جمعیت فزاینده بازنشستگان و در نظر گرفتن اینکه سالخوردگان بهخصوص قشر شاغلی که هماکنون بیکار شدهاند در مقایسه با سایر گروهه یا سنی بیشتر به مرگ میاندیشند و نگران آن هستند لزوم توجه به عواملی را ایجاب میکند که میتواند میزان اضطراب مرگ را در این گروه از افراد کاهش دهد. همچنین چون صنایع فوالد ازجمله مشاغل سخت محسوب شده و در بعضی شرایط سختی کار و مسائل رفاهی این قشر به میزان کافی برآورده نمیشود. درصدد برآمدیم که وضعیت روحی و میزان اضطراب آنان را بعد از فراغت از کار نسبت به مرگ بررسی کنیم. شواهد حاکی از آن است که معنویت میتواند در کاستن از اضطراب مرگ کمک کند و با توجه به آنکه معنویت بهعنوان نیاز فطری انسان در خالل بزرگسا یل افزایش مییابد و سالمندان در این دوره حساس معنویت پختهتری را پرورش میدهند و توجه به این امر که انسان بهعنوان یک موجود اجتماعی که هوشمند بودنش از وجوه تمایزش با سایر موجودات محسوب میشود و ناگریز از داشتن زندگی اجتماعی است و همچنین راهکارهای تنظیم هیجان این اضطراب را کاهش میدهد. هدف از پژوهش حاضر پاسخ به این سؤال است که آیا هوش هیجانی و مؤلفهه یا هیجان( و جهتگیری دینی و مؤلفهه یا بیرونی( با اضطراب مرگ ارتباطی دارد یا خیر. روش پژوهش آن )ارزیابی و ابراز هیجان تنظیم هیجان و بهرهبرداری از آن )جهتگیری دینی درونی و جهتگیری دینی طرح پژوهش حاضر توصیفی و از نوع همبستگی است. پژوهشهای همبستگی شامل کلیهی پژوهشهایی است که در آنها سعی میشود رابطهی بین متغیرهای مختلف با استفاده از ضریب همبستگی کشف یا تعیین شود. جامعه آماری این پژوهش را کلیهی کارکنان بازنشستهی مرد شرکت صنایع فوالد خوزستان شهر اهواز تشکیل میدهند که از بین آنها و از طریق روش نمونهگیری در دسترس تعداد 033 نفر بهعنوان نمونه انتخاب گردیدند. در پژوهش حاضر برای سنجش متغیرهای موردنظر از ابزارهای مختلفی استفاده شده است که شامل موارد زیر هستند:

8 فصلنامة فرهنگ مشاوره و روان درمانی سال نهم شمارة 33 بهار مقیاس اضطراب مرگ: در پژوهش حاضر جهت سنجش اضطراب مرگ از مقیاس )5973( 5 تهیه شده است استفاده گردید. این مقیاس 51 ماده اضطراب مرگ که توسط تمپلر دارد و نگرش آزمودنیها را به مرگ میسنجد. آزمودنیها پاسخهای خود را به هر سؤال با گزینههای بلی یا خیر مشخص میکنند که پاسخ بلی نشانگر وجود اضطراب مرگ در فرد است. بدین ترتیب نمرههای این مقیاس میتواند در دامنهای بین صفر تا پانزده قرار گیرد. تمپلر )5973( روایی این مقیاس را از طریق همبسته کردن آن با مقیاس اضطراب آشکار )3/17( و مقیاس افسردگی )3/33( گزارش کرده است. تمپلر )5973( ضریب پایایی این 1 مقیاس را از طریق روش بازآزمایی 3/10 گزارش کرده است. توماس سابادو و گومز بنیتو )1331( نیز ضریب پایایی این پرسشنامه را از طریق روش بازآزمایی و آلفای کرونباخ به ترتیب 3/79 و 3/10 گزارش کردهاند. آقاجانی رئیسی و حیدری )5095( در پژوهش خود ضریب پایایی این مقیاس را از طریق روش کودر ریچاردسون 3/19 گزارش کردهاند. در پژوهش حاضر جهت سنجش ضریب پایایی این مقیاس از روش آلفای کرونباخ استفاده گردید که ضریب 3/75 به دست آمد که نشاندهندهی ضریب پایایی قابلقبول این مقیاس است. پرسشنامه هوش هیجانی: در پژوهش حاضر جهت سنجش هوش هیجانی از پرسشنامهای که توسط شات مألوف هال )5991( 0 تهیه شده است هاگرتی کوپر گوردن و دورنهیم استفاده گردید. این پرسشنامه 00 ماده دارد سه مؤلفه ارزیابی و ابراز هیجان )مادههای 00- ) تنظیم هیجان )مادههای ( و بهرهبرداری از هیجان ) ( را موردسنجش قرار میدهد و پاسخهای آن بر اساس لیکرت 1 درجهای از 5 )برای کامال مخالفم( تا 1 )برای کامال موافقم( نمرهگذاری میشود. نوری )5090( ضریب پایایی این پرسشنامه را از طریق روش آلفای کرونباخ برای تنظیم هیجان 3/71 ارزیابی و ابراز هیجان 0. Templer 8. Tomás-Sábado & Gómez-Benito 3. Schutte, Malouff, Hall, Haggerty, Cooper, Golden & Dornheim

9 119 رابطه هوش هیجانی و جهت گیری دینی با اضطراب مرگ در... را 3/15 بهرهبرداری از هیجان را 3/13 و برای کل پرسشنامه 3/91 گزارش کرده است. در پژوهش حاضر جهت سنجش ضریب پایایی این پرسشنامه و مؤلفههای آن از روش آلفای کرونباخ استفاده گردید که به ترتیب برای تنظیم هیجان ارزیابی و ابراز هیجان را بهرهبرداری از هیجان را و برای کل پرسشنامه ضرایب 3/11 3/75 3/77 و 3/71 به دست آمد که نشاندهندهی ضریب پایایی قابلقبول این پرسشنامه است. پرسشنامه جهتگیری دینی: در پژوهش حاضر جهت سنجش جهتگیری دینی )5913( 5 تهیه شده است استفاده گردید. آزمودنیها از پرسشنامهای که توسط آلپورت نسخهی اصلی این پرسشنامه 13 ماده دارد و دو بعد جهتگیری دینی درونی و جهتگیری )5990( 1 یک نسخه 15 مادهای ساخت که دینی بیرونی را موردسنجش قرار میدهد. فگین تمام گزینههای پرسشنامه آلپورت در آن انتخاب شده بودند و عالوه بر آن یک گزینهی دیگر نیز به آن افزود که این گزینه همبستگی باالیی )%95( با جهتگیری دینی بیرونی داشت و از آن به بعد این پرسشنامه بیشتر مورداستفاده قرار گرفت. در این پژوهش نیز از فرم 15 مادهای استفاده گردید دو مؤلفهی جهتگیری دینی درونی )9 ماده( و جهتگیری دینی بیرونی مادههای )51 ماده( موردسنجش قرار گرفت. پاسخهای این پرسشنامه بر اساس لیکرت 3 درجهای از 5 )برای کامال مخالفم( تا 3 )برای کامال موافقم( نمرهگذاری میشود. پاشایی بهرامی و حاتمی )5091( نیز در پژوهش خود ضریب پایایی این پرسشنامه را از طریق روش آلفای کرونباخ 3/73 گزارش کردهاند. در پژوهش حاضر جهت سنجش ضریب پایایی این پرسشنامه و مؤلفههای آن از روش آلفای کرونباخ استفاده گردید که به ترتیب برای جهتگیری دینی درونی جهتگیری دینی بیرونی و برای کل پرسشنامه ضرایب 3/13 3/11 و 3/73 به دست آمد که نشاندهندهی ضریب پایایی قابلقبول این پرسشنامه است. 0. Allport 8. Fegine

10 فصلنامة فرهنگ مشاوره و روان درمانی سال نهم شمارة 33 بهار یافتههای پژوهش در این بخش یافتههای توصیفی مربوط به متغیرهای موردمطالعه ارائه شده است. جدول 5 میانگین و انحراف معیار نمرهها را در متغیرهای اضطراب مرگ هوش هیجانی و مؤلفههای آن )ارزیابی و ابراز هیجان تنظیم هیجان و در بهرهبرداری( و جهتگیری دینی و مؤلفههای آن )جهتگیری دینی درونی و جهتگیری دینی بیرونی( برای شرکتکنندگان در پژوهش نشان میدهد. جدول 1. یافتههای توصیفی مربوط به متغیرهای پژوهش شاخص آماری متغیر اضطراب مرگ هوش هیجانی ارزیابی و ابراز هیجان تنظیم هیجان بهرهبرداری از هیجان جهتگیری دینی جهتگیری دینی درونی جهتگیری دینی بیرونی میانگین 1/53 انحراف معیار 0/13 کوچکترین نمره 3 بزرگترین نمره /93 1/10 9/71 1/53 1/33 0/10 3/99 535/93 33/11 05/13 19/91 15/05 13/13 03/15 همانطور که نتایج مندرج در جدول 5 نشان میدهد میانگین و انحراف معیار متغیرهای پژوهش به ترتیب در متغیرهای اضطراب مرگ )0/13 و 1/53( هوش هیجانی )53/93 و 535/93( ارزیابی و ابراز هیجان )1/10 و 33/11( تنظیم هیجان )9/71 و 05/13( بهره- برداری از هیجان )1/53 و 19/91( جهتگیری دینی )1/33 و 15/05( جهتگیری دینی درونی )0/10 و 13/13( و جهتگیری دینی بیرونی )3/99 و 03/15( است.

11 117 رابطه هوش هیجانی و جهت گیری دینی با اضطراب مرگ در /10 ** - -3/13 ** 3/71 ** *p 3/31, ** p 3/35 جدول 2. ضرایب همبستگی متغیرهای پژوهش /17 ** - 3/11 ** -3/10 ** - 3/55 3/79 ** -3/51 ** - 3/59 * -3/39 3/13 ** -3/9 3/31 3/31-3/31 3/35-3/05 ** 3/30 3/31 3/53 3/55 * -3/13 ** -3/35-3/35-3/57 * -3/39 3/31 متغیر اضطراب مرگ هوش هیجانی ارزیابی و ابراز هیجان تنظیم هیجان بهرهبرداری از هیجان جهتگیری دینی جهتگیری دینی درونی جهتگیری دینی بیرونی همانطور که نتایج مندرج در جدول 1 نشان میدهد ضرایب همبستگی بین اضطراب مرگ با هوش هیجانی )3/17-=r 3/35<P( ارزیابی و ابراز هیجان )3/10-=r 3/35<P( تنظیم هیجان )3/51-=r 3/35<P( جهتگیری دینی )3/05-=r 3/35<P( جهتگیری دینی درونی )3/13-=r 3/35<P( و معنیدار و ضرایب همبستگی بین اضطراب مرگ با بهرهبرداری از هیجان )3/9-=r 3/31>P( و غیر معنیدار هستند. و جهتگیری دینی بیرونی )3/31=r 3/31>P( برای بررسی فرضیه چندگانه )ارتباط چندگانه بین مؤلفههای هوش هیجانی و جهتگیری دینی با اضطراب مرگ در مردان بازنشستهی شرکت صنایع فوالد خوزستان شهر اهواز( از روش تحلیل رگرسیون به روش گامبهگام بهره برده شد. جدول 0 نتایج تحلیل رگرسیون چندگانهی مؤلفههای هوش هیجانی و جهتگیری دینی با اضطراب مرگ در مردان بازنشستهی شرکت صنایع فوالد خوزستان شهر اهواز را به روش ورود گامبهگام نشان می- دهد. همانطور که نتایج مندرج در جدول 0 نشان میدهد از بین متغیرهای مستقل سه متغیر جهتگیری دینی درونی ارزیابی و ابراز هیجان و تنظیم هیجان پیشبین اضطراب مرگ در مردان بازنشستهی شرکت صنایع فوالد خوزستان شهر اهواز هستند. ضریب همبستگی

12 فصلنامة فرهنگ مشاوره و روان درمانی سال نهم شمارة 33 بهار چندگانه برابر با MR=3/113 و ضریب تعیین برابر با SR=3/009 است که در سطح 3/35<p معنیدار است. به عبارتی %00/9 از واریانس مربوط به اضطراب مرگ مردان بازنشستهی شرکت صنایع فوالد خوزستان شهر اهواز بهوسیلهی متغیرهای مذکور تبیین میشود. همانطور که مشاهده میشود متغیرهای جهتگیری دینی درونی با ضریب بتا 3/109-=β ارزیابی و ابراز هیجان با ضریب بتا 3/577-=β و تنظیم هیجان با ضریب بتا 3/511-=β معنیدار و پیشبین اضطراب مرگ در مردان بازنشستهی شرکت صنایع فوالد خوزستان شهر اهواز میباشند. جدول 3. نتایج رگرسیون چندگانه متغیرهای پیشبین با اضطراب مرگ به روش گامبهگام شاخص آماری متغیرهای پیشب نی 5- جهتگیری دینی درونی 1- ارزیابی و ابراز هیجان 0- تنظیم هیجان بحث و نتیجهگیری نسبت F احتمال P SR RS ضرایب رگرسیون )β( و )B( مقدار ثابت )a( 57/171 15/713 10/533 B β t P B β t P B β t P 0-3/319-3/511-1/195 3/ /553-3/577-0/993 3/335-3/531-3/591-0/315 3/ /319-3/109-55/339 3/335-3/335-3/111-53/195 3/335-3/303-3/150-53/797 3/335 = 511/313 F p= 3/333 F= 73/311 p= 3/333 F= 13/351 p= 3/333 3/195 3/011 3/009 3/109 3/197 3/113 هدف کلی این پژوهش بررسی رابطه ساده و چندگانه بین هوش هیجانی و مؤلفههای آن )ارزیابی و ابراز هیجان تنظیم هیجان و بهرهبرداری از هیجان( و جهتگیری دینی و مؤلفههای آن )جهتگیری دینی درونی و جهتگیری دینی بیرونی( با اضطراب مرگ در

13 111 رابطه هوش هیجانی و جهت گیری دینی با اضطراب مرگ در... مردان بازنشستهی شرکت صنایع فوالد خوزستان شهر اهواز بود. همانطور که نتایج حاصل از پژوهش نشان داد بین هوش هیجانی و اضطراب مرگ رابطهی منفی و معنیدار وجود دارد. این یافته با نتایج پژوهشهای )بوساری 1359 اسپونزا و سانهوئزا 1351( همسو است. همچنین نتایج نشان داد که از بین مؤلفههای هوش هیجانی بین ارزیابی و ابراز هیجان و تنظیم هیجان با اضطراب مرگ رابطهی منفی و معنیدار وجود دارد اما بین بهرهبرداری از هیجان با اضطراب مرگ رابطهی معنیداری وجود ندارد. در تبیین این نتایج میتوان گفت تنظیم شناختی هیجانها به افراد کمک میکند تا برانگیختگی و هیجانه یا منفی را تنظیم کنند. این شیوه تنظیم با رشد یا بروز اختاللهای روانی رابطه مستقیم دارد بنابراین درنتیجهی ارزیابی شناختی نادرست از موقعیت به دلیل کمبود اطالعات برداشت اشتباه یا اعتقادات بیمنطق و نادرست فرد راهبرد شناختی خود را برای روبهرو شدن با موقعیت تنیدگیزا همچون اضطراب مرگ برمیگزیند. انتخاب راهبرد مقابلهای کارآمد در ابعاد شناختی هیجانی و رفتاری عالوه بر افزایش استفاده از مقابلههای سازگارانه بر ارتقای سالمت روان اثرگذار است )عیسی زادگان جناآبادی و سعادتمند 5019(. همچنین تنظیم هیجانات یک اصل اساسی در شروع ارزیابی و سازماندهی رفتار سازگارانه و همچنین جلوگیری از هیجانه یا منفی و اضطرابها و رفتارهای ناسازگارانه محسوب میشود )کرمی حیدری شرف و شفیعی 5093(. هوش هیجانی موجب عملکرد منطقیتر در مواجهه با اضطراب مرگ میشود و با سالمت روان ارتباط مثبت و معنیداری دارد و با اضطراب مرگ رابطهی منفی دارد. افراد دارای هوش هیجانی دارای مهارتها استعدادها و تواناییهای غیر شناختی هستند که توانایی موفقیتشان را در مقابله با فشارها و اقتضاهای محیطی ازجمله اضطراب و ترس از مرگ افزایش میدهد )کرمی و همکاران 5093(. نارسایی فرد در یک مهارت انتظارات منفی درباره موقعیت را فرامیخواند و سبب اضطراب میشود. بهطورکلی افرادی که نشانههای اضطراب بیشتری تجربه میکنند درک کمتری از ماهیت هیجانیهای خود دارند و از سوی دیگر توان کمتری نیز برای فائق آمدن بر تجارب هیجانی منفی دارند )مشهدی سلطانی شورباخورلو و هاشمی رزینی 5019(.

14 فصلنامة فرهنگ مشاوره و روان درمانی سال نهم شمارة 33 بهار همانطور که نتایج حاصل از پژوهش نشان داد بین جهتگیری دینی و اضطراب مرگ رابطهی منفی و معنیدار وجود دارد. این یافته با نتایج پژوهشهای )ون 1353 علیاکبری دهکردی اورکی و برقی ایرانی 5093 منصورنژاد کجباف کیانی و پور سید 5019( همسو است. همچنین نتایج نشان داد که از بین مؤلفههای جهتگیری دینی بین جهتگیری دینی درونی با اضطراب مرگ رابطهی منفی و معنیدار وجود دارد اما بین جهتگیری دینی بیرونی با اضطراب مرگ رابطهی معنیداری وجود ندارد. در تبیین این نتایج میتوان گفت بسیاری از دانشمندان به نقش مذهب در مواجهه با مرگ و فناپذیری اشاره کردهاند. عقیده عمومی این است که مذهب به تمام سؤالهای مربوط به مرگ و علت وجودی انسان پاسخ میدهد و در افراد یک حس پیشبینیپذیری و احساس کنترل ایجاد میکند که از اضطراب فراخوانده شده که ناشی از نگرش خاص به مرگ و مواجهه با مرگ است پیشگیری میکند. پژوهشهای روانشناسان نشان میدهد که اساسیترین و مهمترین مسئله در شخصیت سالم وحدت روانی است و در بین سیستمهای ارزشی مذهب باالترین قابلیت را برای ایجاد این وحدت داراست )ون 1353(. این وحدت شخصیت در وضعیت قوا و استعدادهای مختلف روان نمود پیدا میکند. در پژوهشهای مختلف نشان داده است که مذهب و اعتقادات دینی باعث سیستم ایمنی سالم و سالمت روانی بهتر و اضطراب کمتر در افراد میشود )علیاکبری دهکردی و همکاران 5093(. به اعتقاد برخی پژوهشگران مذهب با تأثیر بر سبک زندگی و چگونگی حل تعارضهای ارزشی به سؤاالت اساسی انسان درباره هدف زندگی و معنای فعالیتها پاسخ میدهد )به نقل از موسی رضایی ناجی اصفهانی مؤمنی قلعه قاسمی و امین الرعایا 5095(. افراد مذهبی با گرایش درونی دارای مذهبی فراگیر و سازمان یافتها د ن بنابراین با درونی کردن ارزشهای دینی آن را بهمثابه هدف در نظر میگیرند و از آن برای رفع نیازهای خود کمک میگیرند بنابراین این افراد کمتر دچار اضطراب میشوند و از مذهب یک بهعنوان دهکردی و همکاران مکانیسم تسکیندهنده تعادل روانی استفاده میکنند )ع ی کل بری ا 5093(. طبیعی است که افراد دارای مذهب درونی سعی دارند رویدادها را به شکل مثبتتر و به شکل تقدیرهای الهی در نظر بگیرند و بنابراین از پذیرش مرگ بیشتری و درنتیجه از اضطراب مرگ کمتری برخوردارند )منصورنژاد و همکاران

15 113 رابطه هوش هیجانی و جهت گیری دینی با اضطراب مرگ در (. از دیدگاه آلپورت )5997( افرادی که دارای جهتگیری دینی درونی میباشند مذهب در آنها احساس راحتی امنیت سودمندی و خودسازگاری را به وجود میآورد. بهعبارتدیگر افراد با جهتگیری دینی درونی در هماهنگی با اعتقادات و شعائر دینیشان زندگی میکنند. این امر موجب امنیت و ثبات اجتماعی بیشتر در آنها میشود )به نقل از صدیقی ارفعی یزدخواستی و راوندی 5090(. در تبیین معنیدار نشدن ارتباط جهتگیری دینی بیرونی با اضطراب مرگ میتوان گفت افراد دارای جهتگیری بیرونی دارای باورهای دینی هستند ولی از این باورها برای نیل به اهداف دیگر استفاده میکنند و دین را بهعنوان یک وسیله میدانند بنابراین میتوان گفت که این افراد ممکن است شرکت در اجتماعات دینی را برای ریاکاری و نیل به اهداف اجتماعی و یا اقتصادی دیگر انجام دهند. اضطراب مرگ نگرانی یک بهعنوان زندگی در عمده عوامل تأثیر تحت انسان گوناگونی ازجمله مسائل معنوی و مذهبی قرار میگیرد. نتایج بررسی ما نشان داد افزایش هوش هیجانی و جهتگیری مذهبی در قشر سالمندان بازنشسته با اضطراب مرگ در ارتباط است و بدون تأثیر از مسائل فردی موجب کاهش اضطراب مرگ میشود. به نظر میرسد با توجه به بافت مذهبی و فرهنگی ایران و با در نظر گرفتن تأثیر باورهای معنوی و میزان درک افراد از اعتقادات متأثر از دین توجه به باورهای معنوی و سطح درک افراد از آن میتواند مراقبت از مددجویانی که تجربه اضطراب مرگ را دارند تسهیل ببخشید. همچنین هوش هیجانی دربرگیرنده نوعی سازگاری و رفتار حل مسئله است که باالترین سطح رشد را در حیطهه یا مختلف شناختی اخالقی هیجانی و. شامل میشود. این هوش به فرد دیدی کلی در مورد تجارب زندگی و نحوه برخورد با مسائل و حلوفصل آنان میدهد بنابراین هوش هیجانی باال نیز در کاهش اضطراب مرگ افراد مؤثر است. روشن است که انجام هر پژوهش بهویژه در حوزه علوم انسانی که مخاطبان افرادی با ویژگیه یا منحصربهفرد هستند با محدودیتها و موانعی همراه است. پژوهش حاضر نیز از این محدودیتها و موانع در امان نبوده است. با توجه به اینکه پژوهش حاضر بر روی جامعه آماری مردان بازنشسته شهر اهواز انجام شده است لذا در تعمیم نتایج باید احتیاط صورت گیرد. پژوهش حاضر پژوهشی مقطعی است که در یک دوره زمانی خاص شرکتکنندگان را موردبررسی قرار داده است

16 فصلنامة فرهنگ مشاوره و روان درمانی سال نهم شمارة 33 بهار که این امر کلی را دشوار میسازد. پیشنهاد میشود ازآنجهت که هوش هیجانی مسئلهای اکتسابی است و میتواند آموخته شود بنابراین برنامه ریزان آموزشی توجه بیشتری به این امر داشته باشند و از طریق رسانهه یا منابع جمعی به آموزش این مهارتها بپردازند. آقاجانی محمد رئیسی مرضیه و حیدری فائزه. )5095(. بررسی ارتباط انس با قرآن و باورهای دینی با میزان اضطراب مرگ در بیماران قلبی. ویژهنامه سومین همایش استانی قرآن و سالمت اسفندماه بزرگمهری بوذرجمهری خاطره گلپرور محسن و نوری ابوالقاسم. )5019(. ساخت و اعتباریابی مقیاس نشانگان بازنشستگی در افراد بازنشسته شهر اصفهان. مجله یافتههای نو در روانشناسی 1)57( بشلیده کیومرث هاشمی سید اسماعیل و بهارلو مصطفی. )5091(. بررسی رابطه برخی ویژگیهای شخصیتی سازمانی و حسرتهای بازنشستگی با سازگاری با بازنشستگی. طرح پژوهشی دانشگاه شهید چمران اهواز. پاشایی لیال بهرامی هادی و حاتمی حمیدرضا. )5091(. پیشبینی رضایت زناشویی بر مبنای جهتگیری دینی )درونی- بیرونی( در دانشجویان زن دانشگاه آزاد اسالمی. فصلنامه زن و مطالعات خانواده 1)13( دهقان کبری شریعتمدار آسیه و کالنتر هرمزی آتوسا. )5093(. اثربخشی درمان مرور زندگی بر اضطراب مرگ و رضایت از زندگی زنان سالمند ساکن شهر تهران. فصلنامه فرهنگ مشاوره و رواندرمانی 9)11( جهانگیری محمدمهدی. )5099(. پیشبینی اضطراب مرگ بر اساس جهتگیری مذهبی و احساس تنهایی در سالمندان شهر اراک. نشریه سالمندشناسی 5)3( صدیقی ارفعی فریبرز یزدخواستی علی و راوندی مریم. )5090(. پیشبینیپذیری میزان تابآوری بر اساس اسالمی )0( هوش معنوی در دانشجویان و دینپژوهان. فرهنگ در دانشگاه

17 111 رابطه هوش هیجانی و جهت گیری دینی با اضطراب مرگ در... ع یل شورچی کلنگدری حسین ثابت فریده و مهاجر یحیی. )5091(. بررسی تأثیر آموزش هوش هیجانی به روش درونگردی جذب و انطباق بر تاب آوری نوجوان. فصلنامه فرهنگ مشاوره و رواندرمانی 3)51( اکبری دهکردی مهناز اورکی محمد و برقی ایرانی زیبا. )5093(. و پرخاشگری در دختران بررسی رابطه جهتگیری مذهبی با اضطراب مرگ و ازخودبیگانگی در سالمندان استان تهران. مجله پژوهشهای روانشناسی اجتماعی 5)1( علی احمدی امید و آشتیانی سمیه )5090(. مطالعه مقایسهای تعریف شرایط و مشکالت کهنسالی زنان و مردان در شهر آشتیان. علوم اجتماعی عیسی زادگان علی جناآبادی حسین و سعادتمند سعید )5019(. رابطهی بین راهبردهای تنظیم شناختی هیجان خالقیت هیجانی عملکرد تحصیلی با بهداشت روانی در دانشجویان. مجله مطالعات روانشناسی تربیتی 7)51( کرمی جهانگیر حیدری شرف پریسا و شفیعی بهناز )5093(. رابطه راهبردهای تنظیم هیجان و هوش هیجانی با هراس اجتماعی در دانشآموزان آسیبدیده بینایی و آسیبدیده شنوایی. مجله تعلیم و تربیت استثنایی 51)5( لهساییزاده عبدالعلی آذرگون زهره و مرادی گلمراد )5011(. بررسی جهتگیری دینی و سالمت روانی مهاجران بر اساس مدل آلپورت و راس: نمونه موردمطالعه قصر شیرین. فصلنامه علوم اجتماعی مشهدی علی سلطانی شورباخورلو اسماعیل و هاشمی رزینی سعداهلل )5019(. رابطهی هوش هیجانی و مؤلفههای آن با عالئم اضطرابی. مجله اصول بهداشت روانی 3)51( منصور نژاد زهرا کجباف محمدباقر کیانی فریبا و پور سید سیدرضا. )5019(. بررسی رابطه بین جهتگیری دینی )درونی و بیرونی( و جنسیت با اضطراب مرگ در بین دانشجویان. مجله یافتههای نو در روانشناسی 1)51( مهانیان خامنه مهری برجعلی احمد و سلیمیزاده محمدکاظم. )5011(. بررسی رابطه هوش هیجانی و رضایت زناشویی. مجله روانشناسی 53)0(

18 فصلنامة فرهنگ مشاوره و روان درمانی سال نهم شمارة 33 بهار موسی رضایی امیر ناجی اصفهانی همایون مؤمنی قلعه قاسمی طاهره و امین الرعایا مهین )5095(. بررسی ارتباط جهتگیری دینی با اضطراب و افسردگی دانشجویان دانشگاه علوم پزشکی اصفهان. تحقیقات علوم رفتاری دوره دهم شماره 9 صص نوری فروزش )5090(. مقایسه دانشجویان دارای سبکهای یادگیری متفاوت از لحاظ هوش هیجانی و انگیزه پیشرفت در دانشجویان دختر مرکز علمی و کاربردی جمعیت هاللاحمر خوزستان. پایاننامه کارشناسی ارشد روانشناسی تربیتی دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی دانشگاه شهید چمران اهواز. Austin, E. J., Farrelly, D., Black, K., & Moore, H. (1337). Emotional intelligence Machiavellianism and emotional manipulation. Personality and Individual Differences, 30, Ardelt M., & Koenig C. S. (1339). The role of religion for hospice patients and relatively healthy older adults. Research on Aging 11 (1) Aradilla-Herrero A., Tomás-Sábado J., & Gómez-Benito J. (8103). Death attitudes and emotional intelligence in nursing student. OMEGA 66 (0), Busari, A. O. (1359). Relationship between emotional intelligence, selfesteem, anxiety and academic stress of the gifted children in Oyo State, Nigeria. Global Journal of Human-Social Science: Arts & Humanities- Psychology, 1(5), Bodnera, E., Shrirab, A. Bergmanb, Y. S. Cohen-Fridel S. (8105). Anxieties about aging and death and psychological distress: The protective role of emotional complexity. Personality and Individual Differences 23, Cho, S. (1353). The role of IQ in the use of cognitive strategies to learn information from a map. Learning and Individual Differences, 13(9), De Jong Gierveld J., Van Tilburg, T. G., &, Friedman H. S. (1359). Social isolation and loneliness. Encyclopedia of Mental Health 3 (1)

19 119 رابطه هوش هیجانی و جهت گیری دینی با اضطراب مرگ در... Daaleman T. P, & Dobbs D. (1353). Religiosity, spirituality, and death attitudes in chronically ill older adults. Research on Aging 01 (1) Duff R. W., & Hong L. K. (5991). Age density, religiosity and death anxiety in retirement communities. Review of Religious Research Espinoza, V. M., & Sanhueza, A. O. (1351). Fear of death and its relationship with emotional intelligence of nursing students in Concepción, Acta Paulista de Enfermagem, 11(3), Grevenstein, D., & Bluemke, M. (1359). Who s afraid of death and terrorists? Investigating moderating effects of sense of coherence, mindfulness, neuroticism, and meaning in life on mortality salience. Journal of Articles in Support of the Null Hypothesis, 50(5), Henrie J., & Patrick J. H. (1353). Religiousness, religious doubt, and death anxiety. The International. Journal of Aging and Human Development 71 (0) Mayer, J. D., Salovey, P., & Caruso, D. R. (1333). A further consideration of issues of emotional intelligence. Psychological Inquiry, 93, Roshani, K. H., & Naderi, F. (1355). Relationship between spiritual intelligence, social intelligence and death anxiety in elders. Quarterly of Health & Psychology, 5(1), Riedel-Heller S., Busse A., & Angermeyer M. (1339). The state of mental health in old-age across the old European Union a systematic review. Acta Psychiatrica Scandinavica 550(1) Stancliffe R. J., Wiese M. Y., Read S., Jeltes G., & Clayton J. M. (1359). Knowing, planning for and fearing death: Do adults with intellectual disability and disability staff differ? Research in developmental disabilities Schutte, N. S., Malouff, J. M., Hall, L. E., Haggerty, D. J., Cooper, J. T., Golden, C. J., & Dornheim, L. (5991). Development and validation of

20 فصلنامة فرهنگ مشاوره و روان درمانی سال نهم شمارة 33 بهار a measure of emotional intelligence. Personality and Individual Differences, Slaski, M., & Cartwright, S. (1331). Health, performance and emotional intelligence: An exploratory study of retail managers. Stress and Health, 51, Templer, D. I. (5973). The construction and validation of a Death Anxiety scale. Journal of General Psychology, 11, Tomas-Sabado, J., & Gomez- Benito, J. (1331). Psychometric properties of the Spanish from of Templer's death anxiety scale. Psychology Report, 95(1), Tsaousis, I., & Nikolaou, I. (1331). Exploring the relationship of emotional intelligence with physical and psychological health functioning, Stress and Health, 15, Wen, Y-H. (1353). Religiosity and death anxiety. The Journal of Human Resource and Adult Learning 9(1) Wen Y-H. (1351). Religiosity and death anxiety of college students. The Journal of Human Resource and Adult Learning 1(1)